…Trompetten krijsen diep in je hart. En alle nachten branden…: uit een gedicht van Alfred Lichtenstein over de Eerste Wereldoorlog. Dat deze oorlog de waanzin ten top was, is genoegzaam bekend. Maar dat de oorlog zelf, behalve veel doden en verminkingen, veel waanzin tot gevolg had, is een minder belicht aspect. In Weg der geesten van Pat Barker kom je dichtbij de psychologie van de oorlog en haar waanzin.
In de trilogie Weg der geesten worden verschillende personen gevolgd vanaf het begin van de oorlog tot aan de wapenstilstand in november 1914. Je beleeft als lezer de oorlog mee vanuit allerlei posities: de patiënt in de inrichting, de psychiater, de soldaat in Frankrijk of België, de militair die een paar weken vrij heeft en naar zijn meisje gaat, de moeder van een dienstweigeraar. Barker geeft op een unieke manier inzicht in een ‘waanzinnige’ periode in onze geschiedenis van de 20e eeuw. Zij kreeg de Booker Prize voor dit boek in 1995.
Een belangrijke rol speelt Rivers, een psychiater die echt geleefd heeft en die werkte in de Schotse psychiatrische kliniek Craiglockhart. Daar werden soldaten die leden aan oorlogstrauma’s, die op het slagveld gek waren geworden (‘shellshock’), heen gestuurd. Rivers moest hen ‘opknappen’, zodat ze weer terug konden naar het front. In navolging van Freud was Rivers een van de moderne psychiaters die werkte vanuit het inzicht dat gevoelens geuit moeten worden, en herbeleefd. Dus hij laat de mannen hun moeilijkste momenten op het slagveld herbeleven. En dat brengt hem soms tot twijfel over de legitimiteit van zijn werk. ‘Hij had zich de laatste tijd meer dan eens afgevraagd wat in deze baan de zin was van het herstellen van geestelijke gezondheid… Onder de huidige omstandigheden betekende genezing: het hervatten van activiteiten die.. uitgesproken suïcidaal waren. Maar ja, in oorlogstijd kon niemand naar eigen goeddunken handelen’(335).
Tegelijkertijd staat voor hem vast, net als voor de meeste tijdgenoten, dat het politiek onrecht gewroken moet worden en dat Engeland zich heldhaftig moet tonen op het wereldstrijdtoneel: een onmogelijke spagaat. Het vreemde is dat de meeste van deze mannen dat zelf ook zo ervaren. Ze splitsen zich in twee personen: waarvan de ene last heeft van trauma’s, akelige herinneringen, angsten en de ander een man wil zijn en de kameraden die zijn blijven vechten weer wil bijstaan. Billy Prior, een van de patiënten: ’…..En het bajonetwerk. Dat wil en zal ik vergeten. Rivers zou zeggen: denk er bewust aan, nu; elke verdrongen herinnering bezorgt je een hoop ellende in de toekomst. Nou, dat is dan jammer. Niet aan denken is voor mij de enige manier om overeind te blijven… Ieder van ons is op zijn eigen manier bezig in het reine te komen met wat hij heeft gezien. Wat hij heef gedaan. Maar aan de oppervlakte is het een jolige boel (865-866)’.
Rivers ontdekte dat de instorting vooral te wijten was aan onmacht. Piloten stortten weliswaar in, maar minder vaak en ernstig dan de bemanningsleden van de observatieballonnen. Bij deze eenheden, die hulpeloos boven de slagvelden zweefden, die een aanval niet konden ontwijken, noch zich afdoende verdedigen, kwamen instortingen naar verhouding meer voor dan bij enig ander onderdeel van de krijgsmacht. Dit sterkte Rivers in zijn opvatting dat doorlopende spanning, immobiliteit en onmacht de schade aanrichtten, en niet de plotselinge schokken en bizarre verschrikkingen die de patiënten zelf geneigd waren als de oorzaak van hun kwaal aan te wijzen.
Ondanks de niet eenvoudige taal en het enorme aantal pagina’s (in de pocketeditie 946), heb ik dit boek gelezen en herlezen. Vanwege het psychologisch perspectief, dat je de waanzin doet beleven.
Miriam Janssen
Reserveer Weg der geesten in onze catalogus
1 opmerking:
Een mooie recensie van een prachtig boek!
Marga
Een reactie posten